Tuesday, April 21, 2009

Demokracia, historia dhe evoluimi

Dr. Alban Daci
Botuat me 22 prill 2009
Gezeta NDRYSHE

Për të kuptuar se çfarë pretendojmë dhe presim nga demokracia, si fillim është e rëndësishme të përcaktojmë fjalën “Demokraci”,- të kuptojmë kuptimin e kësaj fjale. Fjala greke demokratia është e përbërë nga demos, që do të thotë “popull” dhe nga kratos, që do të thotë “pushtet”. Prandaj, e përkthyer në fjalorin politik modern do të thotë “pushteti i popullit”.
Nëse është kështu, , demokracitë “duhet të jenë” sisteme dhe regjime politike në të cilët është populli ai që komandon.
Pra së gjithash kush është populli? Që nga shekulli i pestë – katërt para lindjes së Krishtit. Fjala demos ka pasur interpretime të ndryshme.
Për grekët kjo fjalë kishte katër kuptime:
1. plethos, që ishte plenumi, i gjithë trupi i qytetarëve. Në këtë rast populli janë të “gjithë”.
2. Hoi polloi, “të shumtët”. Sa të shumtë janë suficient për të bërë një demos?
3. Hoi pleiones, më të shumtët. Ky është një përjashtim themelore, sepse demokracia, themelohet mbi rregullin mazhoritar nga i cili rrjedh.
4. Ochlos, “turma”. Në Athinë turma ishte e rëndësishme, sepse ishte një demokraci direkte.

Duke lënë greket, diskutimi bëhet akoma më kompleks sapo demos konvertohet në latinisht populus, sepse romakët- dhe akoma më shumë me kulturën mesjetare- me populus kuptojmë një koncept juridik, një entitet organik.
Faktikisht duhet të rikujtojmë një kuptim që pjesërisht është aristotelian (demos janë të “varfrit”) dhe pjesërisht është marksist (populli është “proletariati”).
Në këtë optikë populli është pjesë e demosit, ajo më e varfra, ose ajo më numërore. Kështu fjala “demokraci” siç duket, përdorej nga aristokratët në një përjashtim kritikues, si një lloj epiteti, për të shprehur mosmarrëveshjen kundrejt popullit të përbashkët që i kishin hequr të drejtën për të qeverisur.
Për një periudhë të gjatë qeniet njerëzore janë mbledhur në grupe që jetonin nga gjuetia, mbledhja e frutave dhe të prodhimeve të tjera spontane, të cilët duhet patjetër të kenë zhvilluar , ndonjëherë ose shpesh herë, një sistem, ku një sasi e mirë e anëtarëve të grupit, të dashuruar nga logjika e barazisë- të vjetrit ose më ekspertët- merrnin pjesë në çdo vendim të domosdoshëm për grupin. Pra, mijëra vjet me parë, patjetër ka ekzistuar ndonjë lloj forme demokracie primitive që shumë mirë mund të ketë qenë sistemi politik më natyral.
Në çdo rast, fjala “demokraci” përdorej nga athinasit dhe nga grekët e të tjerë për të përcaktuar qeverinë e Athinës dhe të shumë qyteteve të tjera të Greqisë.
Demokracia e Athinës, ka qenë për një periudhë të gjatë më e rëndësishmja dhe më e dëgjuara atëherë edhe sot: ka luajtur një rol të pazëvendësueshëm mbi filozofinë politike dhe shpesh herë ka qenë cituar si shembulli i parë i pjesëmarrjes së qytetarëve ose siç do ta cilësonte dikush si demokracia e pjesëmarrjes.
Demokracinë, mund ta konsiderojmë si një formë qeverisje që ka evoluar që nga antikiteti grek, 25 shekuj më parë, duke u pjekur dhe kristalizuar, si një farë e vogël që ishte, deri në momentet aktuale, që ka arritur të përhapet në të gjitha kontinentet duke përshirë një pjesë të konsiderueshme të humanizmit.
Historia e demokracisë shfaqet si trajektorja e një udhëtari që kalon një shkretëtirë të pafundme, e ndërprerë vetëm nga ndonjë kodër e zhveshur, para se të arrijë në pikën ku fillon dysheza e gjatë e kulmit aktual.
Çfarë është sot Demokracia? Të gjithë ne kemi qëllime që nuk mund t’i realizojmë vetëm. Duhet të bashkëpunojmë me individ të tjerë më të cilët ne i ndajmë.
Supozojmë, pra, se për të arritur disa përfundime të përbashkëta, ne dhe shumë persona të tjerë biem dakord për të formuar një organizatë.
Shkojmë akoma më tej me hipotezën tonë. Në mbledhjen e parë anëtarë të ndryshëm sugjerojnë që organizata ka nevojë për një Rregullament, Statut, Kushtetutë. Opinioni juaj është në favor për këtë sugjerim, sepse mendoni se zotëroni një far kompetence për një çështje të ngjashme. Dikush të propozon që të jesh ti për të hartuar Kushtetutën, që do ta prezantosh në një mbledhje të radhës, për të qenë e ekzaminuar nga anëtarët e tjerë.
Propozimi është i aprovuar unanimisht.
Duke pranuar detyrën që të kanë besuar, mund të shprehesh pak a shumë në këtë mënyrë: “Besoj të njoh qëllimet tona të përbashkëta, por nuk jam i sigurt se si duhet të marrim vendimet”. Përshembull, duam një kushtetutë që beson tek më të aftët dhe të informuarit, autoritetin për të marrë të gjithë vendimet më të rëndësishme? Ky sistem nuk mund të garantoj zgjedhjet më të urta.
Për të kënaqur të gjithë anëtarët, kushtetuta që të kanë besuar ty për ta hartuar duhet konfirmohet në një princip elementar: të gjithë anëtarët duhet të konsiderohen (në basë të saj) të barabartë në gjendje që të marrin pjesë në procesin e vendimmarrjes përsa u përket strategjive që organizata do të ndërmarr.
Është e mundur që në hapësirën e pafundme të ideve mbi demokracinë, të identifikojmë disa kritere që qeveria e një organizate duhet të nderoj për të kënaqur nevojën e një të drejte të barabartë për të gjithë anëtarët që marrin pjesë në vendimmarrje mbi strategjitë. Ekzistojnë të paktën disa kritere të kësaj natyre.
Pjesëmarrje efektive. Para se një strategji të zbatohet nga një organizatë, të gjithë anëtarët duhet të kenë oportunitete efektive dhe të barabarta për të komunikuar opinionet e tyre për një lidhje të tillë.
Barazi të votës. Në momentin kur të ndërmarr më në fund vendimin, çdo anëtarë duhet të ketë oportunitetin e votës efektive dhe të barabartë me të tjerët, të gjitha votat duhet të konsiderohen të barabarta.
Të drejtën në informim. Brenda limiteve të arsyeshme të kohës, çdo anëtarë, duhet të ketë barazi dhe efektivitetin e oportunitetit për të njohur alternativat kryesore të strategjive dhe konsekuencat e mundshme.
Kontrollin e rendit të ditës. Të gjithë anëtarët duhet të kenë oportunitetin për vendosur prioritet dhe nëse duan, argumentet që duhet të vendosen në rendin e ditës.
Universalizëm të sufraxhit. Totalisht, ose të paktën pjesa më e madhe, e të rriturve që qëndrojnë pandërprerë në një territor duhet të gëzojmë plotësisht të drejtat e treguar nga katër kriteret e para. Deri në shekullin e XX kjo pikë ishte e papranueshme për pjesën me të madhe të mbështetësve të demokracisë.
Fare mirë mund të lind pyetje se përse këto kritere? Përgjigja është e thjeshtë: secili është i domosdoshëm nëse duhet që anëtarët të jenë politikisht të barabartë për të përcaktuar strategjitë e organizatës.
Përshembull, nëse disave ju jepen më shumë oportunitete për të shprehur opinionin e tyre, strategjitë e tyre, do të kenë më shumë mundësi për t’i mbizotëruar. Në limit, duke eliminuar mundësinë për të diskutuar propozimet e rendit të ditës, një minorancë e vogël, mund, në fakt, të përcaktoj strategjitë e organizatës. Kriteri i pjesëmarrjes efektive shërben për mënjanuar këtë efekt.
Gjithashtu, edhe principi i barazisë politike përcakton se të gjithë anëtarët janë të gjithë të barabartë në konkurrencën e pjesëmarrjes në vendimmarrje në paktin, që të kenë oportunitetin, para se të asocohen, të njohin çështjet duke i analizuar dhe diskutuar.
Në vitin 431 para lindjes së Krishtit, lideri athinas Perikliu, në një nderim për të ngushëlluar të rënit në betejë thotë këto fjalë: “ Përkujdesja e interesave private vazhdon për ne me të njëjtin hap me aktivitetin politik, edhe nëse secili merret me aktivitete të ndryshme, arrijmë, para së gjithash me pasur një koshencë të çështjeve publike”...
Për derisa i analizuam deri tani këto kritere duke marrë si shembull një organizatës, që edhe pse është e ndërtuar me persona, të cilët duhet të ndërtojnë strategjitë të përbashkëta, duke respektuar kriteret e mësipërme për të realizuar një formë demokratike qeverisje mes tyre. A mund t’i aplikojmë këto kritere në një shtet? Përgjigja është po, sepse teoritë demokratike për një periudhë të gjatë kanë pasur si objekt analizues shtetin. Për të realizuar dhe aplikuar këto teori, duhet të thellohemi mirë në realitetin politik, ku duam bëjmë një numër të konsiderueshëm gjykimesh teorike dhe praktike.
Një kriter tjetër po aq i rëndësishëm si ato që rreshtuam më sipër që jo vetëm është i domosdoshëm, por tashmë është plotësisht i aplikuar në shumë organizata, dhe shtete që konsiderohen demokratik, është edhe e drejta e të shprehurit.
Kjo e drejtë mund të themi se ka plotësuar dhe kristalizuar funksionin modern të termit demokratik, sepse qytetarët mund të marrin pjesë në mënyrë efektive në jetën politike. Anëtarët e një organizate, qytetarët e një shteti duhet të dëgjojnë se çfarë të tjerët kanë për të thënë. E drejta e të shprehurit nuk sjell vetëm të drejtën për të qenë i dëgjuar, por edhe për të dëgjuar të tjerët atë çfarë ato kanë për të thënë.
Për të formuar një kompetencë politike, qytetarët kanë nevojë të shprehin opinionet e tyre; të kuptojnë njëri-tjetrin, të diskutojnë dhe të reflektojnë së bashku; të lexojnë dhe të dëgjojnë këshilla dhe t’iu bëjnë pyetjeve ekspertëve, kandidatëve, opinionistëve të njohur; të kuptojnë përmes mjeteve të tjera të lidhura me lirinë e të shprehurit.
Në fund, pa liri të shprehuri, qytetarët do të kumbisnin shpejt kapacitet për të influencuar mbi prioritet e qeverisë. Me qytetar të heshtur, janë nënshtetasit e një qeverie perfekte autoritare; ndërsa për demokracinë kjo do të ishte një katastrofë me pasoja të rënda sociale.
Edhe pse ndoshta me ndonjë të metë, duhet të theksojmë arsyet se përse aktualisht pothuajse në gjithë Botën, demokracia është bërë më e dëshirueshme se çdo alternativë tjetër:
1. demokracia ndihmon qeveritë që të ndalojnë autokratët e egër dhe të pamëshirshëm;
2. demokracia ju garanton qytetarëve të saj një numër të konsiderueshëm të drejtash themelore që sistemet jo demokratike nuk garantojnë dhe nuk mund ta garantojnë;
3. demokracia ju siguron qytetarëve të saj një gamë më të gjerë të drejtave personale respektivisht se çdo alternativë tjetër;
4. demokracia i ndihmon individët që të mbrojnë interesat e tyre themelore;
5. vetëm një qeveri demokratike mund t’i furnizojë individët me oportunitetin maksimal për të ushtruar vetëvendosjen, ose të jetojnë sipas ligjeve të zgjedhur po nga vetë ata;
6. demokracia favorizon zhvillimin njerëzor më shumë se çdo alternativë tjetër;
7. vetëm një qeveri demokratike mund të favorizoj një gradë relativisht të lartë të barazisë politike;

Për të gjithë këto përfitime, pjesa më e madhe e jona zgjedh dhe duhet të zgjedh demokraci se sa ndonjë alternativ tjetër të mundshme.
Demokracia, u lind si domosdoshmëri në formë natyrale nga gjiri i shoqërisë, ajo filloj të rritej në komunitete-shtete duke filluar të nxjerr gjethet si një bimë e re që po rritej dal nga dalë, por më vonë për një periudhë relativisht të gjatë jo vetëm që nuk u rrit më, por i filluan ti binin dhe ato gjethe të shëndosha që kishte duke shkuar drejt tharjes së plotë, u dashtën që të ndodhnin fenomene si Kushtetuta amerikane, revolucioni francez, luftërat e ndryshme civile, që të vij një pranverë e begatë që kjo bimë jo vetëm të ringjallet, por të rritet dhe të na jap fruta të pjekura, duke garantuar mirëqenie, prosperitet, vazhdimësi dhe garanci që jeta njerëzore të vazhdoj të jetoj në qetësi dhe zhvillim të kënaqshëm social.