Dott. Alban Daci
Demokracia eshte term qe rrjedh nga greqishtja ( Demos,“popull“ e kratein,“pushtet“ qe shpjegon nje sistem politike te bazuar mbi sovranitetin e shtetasve, te cileve ju njihet e drejta per te zgjedhur formen e qeverisjes dhe per te zgjedhur ne menyre direkte ose jo direkte antaret e trupit legjislativ te shtetit, perfaqesuesit e pushtetit lokal, dhe jo gjithmone kryetarin e shtetit.Ketu mund te kemi parasysh forma te ndryshme qeverie, ku kryetari i shtetit nuk zgjidhet ne forme te drejtperdrejte nga populli.
Per shembull: Forma parlamentare nuk parashikon zgjedhjen e kryetarit te shtetit ne forme te dreperdrejte. Ne Itali kryetari i shtetit zgjidhet nga nje «Kolegj i Madh».Ne analizen e diteve te sotme, termi demokraci perfshin edhe barazine juridike te shtetasve ne ushtrinim e votes, nga e cila nuk duhet perjashtuar askush per arsye race, feje, seksi. Kemi edhe raste kur ekzistenca e disa kushteve sherben per te garantuar liri ne ushtrimin e votes. Keto kushte zakonisht mund te jene: pluraliteti i opsioneve ne dipozicion, mundesia e veteformimit te nje opinioni te vertete.Ne pergjithesi behet ndarja mes demokracise perfaqesuese, ku aktiviteti i pushtetit ekzekutiv dhe atij legjislativ u besohet perfaqesuesve te zgjedhur, me mandat te limituar,por jo urdherues ( pra te revokuar), dhe demokracia direkte, ku pjesa me e madhe e aktiviteve te pushtetit ekzekutiv dhe legjislativ vendosen ne menyre direkte nga shtetasit me vote maxhorance, ndersa per perfaqesuesit qe merren me entet kyce nuk eshte e mundur ushtrimi i nje kontrolli direkt dhe jane te revokueshem ne cdo moment.Eshte oportune te ndash mbi planin teorik demokracine nga monarkia kushtetuese, ne te cilen jane zgjedhur vetem antaret e trupi legjislativ, nga ku eshte zgjedhur kryeministri dhe kabineti; shume monarki kushtetuese funksionojne sot si demokraci, me nje sovran qe ushtron nje funksion te perhershem simbolik.Gjithashtu eshte e rendesihme te bejme nje dallim mes demokracise dhe republikes: Ne historine moderne perendimore te dyja shpesh jane te bashkuara dhe sot pjesa me e madhe e demokracive jane te organizuar sipas qeverisjes republikane, te dy termat nuk jane sinonime.Republikat faktikisht jane themeluar mbi hyrje jo demokratike dhe shprehin faktikisht nje sitstem politik te bazuar mbi pushtetin e aristokracise, mbi diktaturen ose mbi totalitarizmin.Qytet-shtet greke dhe Roma gjate viteve te para te republikes ishin demokraci direkte: ne asamblete antike mblidheshin te gjithe shtetasit ( te perjashtuar ishin sklleverit dhe grate) dhe kishin te drejten e votes dhe te fjales. Arsitoteli ne tipologjine e tij dallon tre foma qeverisje “pure“ dhe forma te “prishura”, forma puro eshte quajtur politia ( qeveria e maxhorances ose e shumices), forma e “prishur” eshte quajtur ( qeveria qe favorizon te varferit).Tek ndarja qe ben Aristoteli koncepti demokraci interpretohet si legjitimiteti i nje pjese te se njejtes qeveri. Per shume arsye ky dallim do te vazhdonte te ishte i perdorshem deri ne periudhen e filozofeve te viteve 800, te cilet do te merrnin si shembull referimi dhe studimi tipologjine e Arsitotelit ( pershembull Kant dhe Hegel).Kjo tregon qe ne menyre te vecante nga Aristoteli, mendimi perendimor politik ka trashguar koncepte themelore per te kuptuar “boten e konbeve” ne format e ndryshme gjate rruges se ndryshimeve dhe evolimeve historike. Si cdo sistem konceptesh te ndertuara mbi bazen e disiplinave historike dhe sociale edhe tipologia e fomave te qeverisjes mund te jete punuar dhe faktikish ka qene e punuar dhe perpunuar ne bazen e tre kritereve: a) per te pershkruar dhe klasifikuar format e qeverisjes historikisht te dhena, sipas asimilimit te ngjashmerive dhe dhe venien ne pah te ndryshimeve, b) per te shprehur nje preference persa i perket nje forme ose sipas nje rregulli baze, ku format e ndryshme te nje sistemi nuk jane vetem antologjik por edhe jo sociologjik, c) per te pershkruar etapat e ndryshme historike sipas hapesirave te se njejtit sistem konceptual,Disa forma jane te percaktuar nga nje rregull kronoligjik qe zakonisht nuk koncidon as me rregullin antologjik dhe as me ate jo sociologjik.Keto tre kritere vlejne dhe na ndihmojne per te dalluar formen e mire nga e keqja, dhe te keqen nga me e keqja, ose per te perfaqesuar rrugen historike si kalim ( te detyruar) nga nje forme e percaktuar ne nje tjeter.
Per shembull: Forma parlamentare nuk parashikon zgjedhjen e kryetarit te shtetit ne forme te dreperdrejte. Ne Itali kryetari i shtetit zgjidhet nga nje «Kolegj i Madh».Ne analizen e diteve te sotme, termi demokraci perfshin edhe barazine juridike te shtetasve ne ushtrinim e votes, nga e cila nuk duhet perjashtuar askush per arsye race, feje, seksi. Kemi edhe raste kur ekzistenca e disa kushteve sherben per te garantuar liri ne ushtrimin e votes. Keto kushte zakonisht mund te jene: pluraliteti i opsioneve ne dipozicion, mundesia e veteformimit te nje opinioni te vertete.Ne pergjithesi behet ndarja mes demokracise perfaqesuese, ku aktiviteti i pushtetit ekzekutiv dhe atij legjislativ u besohet perfaqesuesve te zgjedhur, me mandat te limituar,por jo urdherues ( pra te revokuar), dhe demokracia direkte, ku pjesa me e madhe e aktiviteve te pushtetit ekzekutiv dhe legjislativ vendosen ne menyre direkte nga shtetasit me vote maxhorance, ndersa per perfaqesuesit qe merren me entet kyce nuk eshte e mundur ushtrimi i nje kontrolli direkt dhe jane te revokueshem ne cdo moment.Eshte oportune te ndash mbi planin teorik demokracine nga monarkia kushtetuese, ne te cilen jane zgjedhur vetem antaret e trupi legjislativ, nga ku eshte zgjedhur kryeministri dhe kabineti; shume monarki kushtetuese funksionojne sot si demokraci, me nje sovran qe ushtron nje funksion te perhershem simbolik.Gjithashtu eshte e rendesihme te bejme nje dallim mes demokracise dhe republikes: Ne historine moderne perendimore te dyja shpesh jane te bashkuara dhe sot pjesa me e madhe e demokracive jane te organizuar sipas qeverisjes republikane, te dy termat nuk jane sinonime.Republikat faktikisht jane themeluar mbi hyrje jo demokratike dhe shprehin faktikisht nje sitstem politik te bazuar mbi pushtetin e aristokracise, mbi diktaturen ose mbi totalitarizmin.Qytet-shtet greke dhe Roma gjate viteve te para te republikes ishin demokraci direkte: ne asamblete antike mblidheshin te gjithe shtetasit ( te perjashtuar ishin sklleverit dhe grate) dhe kishin te drejten e votes dhe te fjales. Arsitoteli ne tipologjine e tij dallon tre foma qeverisje “pure“ dhe forma te “prishura”, forma puro eshte quajtur politia ( qeveria e maxhorances ose e shumices), forma e “prishur” eshte quajtur ( qeveria qe favorizon te varferit).Tek ndarja qe ben Aristoteli koncepti demokraci interpretohet si legjitimiteti i nje pjese te se njejtes qeveri. Per shume arsye ky dallim do te vazhdonte te ishte i perdorshem deri ne periudhen e filozofeve te viteve 800, te cilet do te merrnin si shembull referimi dhe studimi tipologjine e Arsitotelit ( pershembull Kant dhe Hegel).Kjo tregon qe ne menyre te vecante nga Aristoteli, mendimi perendimor politik ka trashguar koncepte themelore per te kuptuar “boten e konbeve” ne format e ndryshme gjate rruges se ndryshimeve dhe evolimeve historike. Si cdo sistem konceptesh te ndertuara mbi bazen e disiplinave historike dhe sociale edhe tipologia e fomave te qeverisjes mund te jete punuar dhe faktikish ka qene e punuar dhe perpunuar ne bazen e tre kritereve: a) per te pershkruar dhe klasifikuar format e qeverisjes historikisht te dhena, sipas asimilimit te ngjashmerive dhe dhe venien ne pah te ndryshimeve, b) per te shprehur nje preference persa i perket nje forme ose sipas nje rregulli baze, ku format e ndryshme te nje sistemi nuk jane vetem antologjik por edhe jo sociologjik, c) per te pershkruar etapat e ndryshme historike sipas hapesirave te se njejtit sistem konceptual,Disa forma jane te percaktuar nga nje rregull kronoligjik qe zakonisht nuk koncidon as me rregullin antologjik dhe as me ate jo sociologjik.Keto tre kritere vlejne dhe na ndihmojne per te dalluar formen e mire nga e keqja, dhe te keqen nga me e keqja, ose per te perfaqesuar rrugen historike si kalim ( te detyruar) nga nje forme e percaktuar ne nje tjeter.
